SOOYAALKA DEEGAANKA SOOMAALIDA & DIBINDAABYADA GUMEYSTAHA ITOOBIYA

Taariikhda Dhow & Tan Fog ee Deegaanka Soomaalida

WQ: Maxamed Xadi

HORDHAC

Juquurafi ahaan deegaanka Soomaali Galbeed wuxuu dhacaa Geeska Afrika, waana deegaan tan iyo markii ay gumaystaha Xabashidu si sharcidarro ah u qabsadeen dhulka Soomaali Galbeed qorshohooda ahaa sidii ay dadka iyo deegaanka Soomaaliyeed u Xabashiyeyn lahaayeen.

Deegaanka Soomaali Galbeed, oo loo yaqaan ‘Ogaadeeniya’, todobaatan iyo shantii sano ee la soo dhaafay intii u dhaxaysay 1948 illaa 2023 waxa kaliya oo lagu tilmaami karaa waa in uu ahaa dhul Itoobiya la beegsatay gumeyn shacabka Soomaaliyeed. Waa deegaan talisyadii kala danbeeyey ee gumaystaha Itoobiya ay la beegteen jujuub, bahdil, yasid, ilhaano, addoonsi iyo argagax galin joogto ah, si ay uga fushadaan danahooda gurracan, si buuxdana gacanta ugu dhiigaan gobolka oo dhan.

Gumeysigaas daran oo aan joogsi lahayn ee lala beegtay deegaanka Soomaali Galbeed darti waxa uu sababay in dadka deegaanka Soomaaliyeed ay uurka ka ooyaan, oo aamusnaan ku ooyaan.

Haddaba waa maxay sababta keentay in Itoobiya ay sidaas ugula dhaqanto dadka Soomaaliyeed?

Si aan u fahamno arrimahaas gumaysiga gurracan waa in aan dib-u-milicsannaa sida ay Itoobiya u qabsatay gobolka dhammaadkii qarnigii 19aad, gaar ahaan dhacdooyinkii dhacay dabayaaqadii qarnigii 19aad ee dhexmaray Boqortooyada Ingiriiska iyo Imbaradooriyadii Itoobiya.

Taxanahaan waxa aan daaha kaga rogi doonnaa sida uu gobolku u hoosyimid gumeystaha Itoobiya iyo dhaqankooda fooshaxun ee adoonsiga. Waxaan kale ee qormooyinka taxanaha ku eego doonnaa sida ay Soomaalidu isugu dhiibtay gumeystaha Xabashida, una oggolaadeen adoonsi, gunnimo iyo gumeysi, ugana tanaasuleen hammigoodii xornimo doonka, ayada oo talisyadii kala danbeeyey ee Itoobiya adeegsanayaan xeelado iskugu jira maamulka gobolka oo loo dhiibo Soomaali la maamulan karo, oo haddana wata ciidan Soomaaliyeed, oo aan Soomaalida kale dan ka lahayn, cabudhin, jujuub, barakicin, hanti-boob, cunaqabateyn,  xoog-kula-wareeg dhul beereedka, guryaha, dhul daaqsimeedka xoolaha iyo baabinta dhammaan wixii ilo dhaqaale ee Soomaali lahayd.

Xeelladda gurracan ee Itoobiya u adeegsatay gumeysiga Soomaalida ayaa ah mid ay ka soo minguurisay habkii reer Yurub ay u tirtireen sooyaalkii iyo raadadkii Muslimintii Adulus ee dalka Spain.

Habkee loo maray baabinta raadka iyo taariikhda Soomaalida?

Itoobiya waxay deegaanka Soomaali Galbeed ka hawlgalisay manhaj iyo mabaadii ay gundhig u tahay hiddaha, himilada, taariikhda iyo falsafada Xabashida, kuna dhisan beenabuur iyo mala-awaal hammigooda qowmiyadeed. Falsafada Xabashida ayaa gundhigeedu yahay soosaarista iyo barbaarinta jiilal Soomaaliyeed oo ku abtirsada taariikhda, hiddaha iyo ruuxda Xabashida, kuna hadla af Xabashi, hilmaamana af Soomaaliga iyo taariikhda dadka iyo deegaanka Soomaaliyeed, mid dhow iyo mid fogba.

GOGOLDHIGGA TAXANAHA

Taxanaha waxaan ku soo bandhigi doonaa taariikhda dadeed iyo baaxadda dhuleed ee Soomaalida dalka Itoobiya iyo khataraha ku xeeran jiritaankooda ummadeed iyo kooda dhuleedba. Waxaan diiradda saari doonaa qodobada kala ah:

1. Deeganada Soomaalida iyo sida Itoobiya ay u qabsatay deegaanadaas
2. Qabsasho kabacdi taariikhda foosha xun ee la mariyey Soomaalida iyo xadgudubyada, darxumooyinka, silica, ayaandarrada, hoogga iyo argaggaxa la huwiyey dadka Soomaaliyeed, tan iyo markii uu gumaystaha Xabashidu si sharcidarro ah ugu habsaday deegaankooda
3. Dagaalka cusub ee haatan socda, ahna “Dagaalka Qowmiyadaha ee Qarniga 21aad”, oo damaca Itoobiya yahay in Soomaalida laga saaro marinada istaraatijiga ah ee maanta deegaan u ah dadka Soomaalida
4. Dagaal maskaxeedka, qaacidooyinka iyo xeeladaha ay Itoobiya u adeegsato addoonsiga ummadda Soomaali Galbeed
5. Waxaan kale oo taxanaha ku xusi doonaa indheergaratada Soomaali Galbeed iyo illoowshaha dadkooda iyo dalkooda

BAAXADDA DHULEED

Dawladda Deegaanka Soomaalidu (DDS) waa mid kamid ah kow iyo tobanka deegaan dawlo iyo labada ismaamul magaalo ee uu ka koobanyahay dalka Itoobiya, kalana ah Addis Ababa iyo Diri Dhaba.  Deegaanka Soomaalidu waxa uu dhacaa dhanka koonfur-bari ee Itoobiya, waxa uuna xad la leeyahay Jabuuti, Soomaaliya iyo Kenya. Baaxad ahaan Dawladda Deegaanka Soomaalida (DDS) waxaa lagu qiyaasaa in ka badan 350,000 KM oo isku wareeg ah, waana gobolka ugu dhul ballaadhan qobolada dalka Itoobiya, inkasta oo baaxadda dhulka DDS la qariyo.

Dowladda Deegaanka Soomaalidu (DDS) waa 11 gobol, 95 degmo iyo 6 maamul magaalo.  Lix gobol oo kamid ah 11ka gobol waxa ay xudduudo la leeyihiin qaar qowmiyadaha Itoobiya. 23 Degmo oo hoosyimaada lixda gobol ee kore waxa ay xad ballaadhan oo dherar ahaan lagu qiyaaso 1,176 KM la wadaagaan deegaanada Oromada, Canfarta iyo Ismaamulka Diri Dhaba.

Dagaalka dhul-ballaadhsiga ee hadda xawliga ku sii xoogeysanaya awgi, waxaa la xaqiijiyay in guud ahaan 134 qabale oo kamid ah deegaanka Soomaalida ay Oromada iyo Canfarta xoog kula wareegeen, iyaga oo si aan sharciga waafaqsaneyn uga sameystay degaamaysi cusub 32 goobood oo kamid ah dhulkii ay ka barakacsheen shacabka Ssoomaaliyeed. Deegaanka Oromiya waxa uu xoog kula wareegay oo u  deegaamaysi cusub ka sameystay 25 goobood, halka Canfartu ay 7 goobood oo kamid deegaanka Soomaalida ka sameysteen deegaamayn sharcidarro ah,  kaddib markii huwan ka kooban ciidamada deegaanka Canfarta, jabhadaha kaladuwan ee Canfarta iyo ciidanka militariga Itoobiya ay si ulakac ah ugu soo  duuleen deegaanka, deedna ay Soomaalidii ka barakiciyeen dhulkoodii.

Guud ahaan dhulka laga xoogay Soomaalida ayaa dhan 873 KM; dhulka Oromadu 10kii sano ee la soo dhaafay ku soo durugtay xilliyo kaladuwan asna waxaa lagu qiyaasaa 493 KM. Canfarta ayaa iyana shantii sano ee la soo dhaafay xoog kula wareegtay dhul qiyaas ah dhan 380 KM.

DAGAALKA MASKAXDA

Dagaalka ay gumaystayaasha Xabashidu ku hayaan deegaanka Soomaali Galbeed ma aha mid hal dhinac oo keliya ah ee waa mid dhinacyo badan, oo isugu jira mid maskaxeed iyo mid cududeedba iyadoo weliba la adeegsanayo qaybo kamid ah waxmagaratada iyo iimaan-laawayaal u adeega danaha gumeysiga madoow ee Xabashida.

Marka laga tago dhibaatooyinka ay Itoobiya ku hayso dadka Soomaaliyeed, haddana dhawaanahan waxaa soo ifbaxaya kooxo Soomaaliyeed oo ku lug leh gabbood-fallo ka dhan ah Soomaalida. Kooxaas oo iskugu jira siyaasin, aqoonyahano, odayaal dhaqameed ayaad mooddaa in loo carbiyey, dibindaabyada, ku tacaddiga iyo ku tagrifalka dadka iyo deegaanka Soomali Galbeed.

Itoobiya waxa ay waayahaan awoodda saartey kala dilka iyo kala fogeynta bulshada Soomaaliyeed, iyada oo iska dhaadhicisay in ay Soomaalida ku addoonsan karto qabyalaad siyaasadaysan, siyaasad qabyaaladeysan, laaluush iyo musuqmaasuq. Waa suurtagal in dadka qaarkiis intaan u arkaan qiiro-hadal, bal se taxanuhu waxa uu ku taabsiin doonaa sida loo kala dilay bulshada deegaanka Soomaali Galbeed, illaa haddana loo wado in la sii kala dilo.

Maanta shacabka Soomaali Galbeed waa aar inta halgaadi dibindaabisay, dhibkii iyo dhaawacii gaadhay la dirganaya, oo xanuunno caabuqii dhaawacu dhaliyey dartood la miyir-doorsoomay, kaddibna dhammaan cayayaan iyo  bahal oo dhami ku degeen – mid duula, mid gurguurta iyo mid  farandulleeyaba. Sidaas darteed, shacabkii gobolka oo wada dhaawac ah ayaad maanta wada mooddaa kuwo mar hore isdhiibay oo aan diqsi yur iska odhan karin.

DHULKA SII LIIDHBAAYA

Sida ay qabaan aqoonyahano iyo  xeeldheerayaasha xasaradaha Itoobiya, dagaalada ka  dhaca xudduudaha ay Soomaali Galbeed la  wadaagto qowmiyadaha Oramada iyo Canfarta ma aha kuwo inta badan  ku salaysan daaq iyo biyo raadis, ee waa dhul-ballaadhsi deegaamaysi  salkana ku haya siyaasad iyo fikir qoto dheer.

Inkasta  oo xadgudubyada Soomaalida ka dhanka ah iyo dhul ballaadhsiga Itoobiya uusan kala joogsan tan iyo markii gumaystaha madow ee Abyssinia qabsaday deegaanka Soomaali Galbeed, bal se duullaanka dhul boobka ahi waxa uu sii   labajibbaarmay wixi ka dambeeyay 1991, markii dalka Itoobiyaa laga hirgaliyey nidaamka  ku dhisan fedaraalka qowmiyadaha (ethnic federalism). Barakicintii ugu badnayd ee Soomaali la barakiciyana waxa ay dhacday shanti sano eela soo dhaafay.

GOBOLADA TAXANAHA

Gobolada aan taxanahan diirada ku saari doono ee ay ka taaganyihiin khataraha daran ee dhul ballaadhsiga, barakicinta iyo xasuuqyada  bahalnimo ee joogtada ah ayaa ahaa:

1. Gobolka Faafan (Tuli-Guleed, Shabeelay, Gursum & Baabili)
2. Gobolka Siti (Erer, Goota-Biki, Afdam, Muli, Daymeed & Dhuunyare)
3. Gobolka Liibaan (Qarsadhula, Dheeka-Suuf, Gorobaqaqsa & Guray-dhaamoole)
4. Gobolka Dhaawa (Mooyaale & Hudad)
5. Gobolka Erer (Lagahida, Salaxaad, Mayu-Muluqo & Qubi)
6. Gobolka Afdheer (Iimay-Galbeed, Raaso, Jarti, Ceel-kari)
7. Ismaamulka magaalada Dhiri Dhaba oo xudduud la wadaagta degmada Shiniile (Magaalada Diri Dhaba waxay dhul ahaan ka tirsanaan jirtay degmada Shiniile waana magaalo Soomaaliyeed)

Saddex iyo toban daraasaadood  oo laga sameeyay lixda gobol iyo 23-ka degmo oo ku yaala  soohdin deegaanka Soomaalida la wadaaga magaalada Diri Dhaba, Oromada iyo Canfarta, ayaa la xaqiijiyey in 95% xuduudaha deegaanka Soomaalida ay khatar ku jiraan mustaqbalka dhow. Maamulada Oromada iyo Canfarta oo taageero maaliyadeed, siyaasadeed, saad, sirdoon iyo mid militariba ka helaya Dowladda Federaalka Itoobiya ayaa si wadajir ah wada fulinta qorshaha dhul ballaadhsiga.

GOBOLKA SITTI

Gobalka Sitti marka la eego meesha uu gobolku ku yaal,  waa  marin halbowle u ah dhoofinta iyo soodejinta 95% badeecadaha Itoobiya. Waa gobol koonfur xad la wadaaga magaalada Diri Dhaba iyo Dawlad Deegaanka Oromiya; dhanka galbeedna waxaa ka xiga Dawlad Deegaanka Canfarta. Labada maamul ee daafaha gobolka Sitti waxa ay dhibaatooyin joogto ah ku hayaan guud ahaan gobalka Sitti. Maamulka Canfarta oo garabsanaya qoomiyadaha kale ee dalka Itoobiya, gaar ahaan Ciidanka Qaranka ayaa waqti xaadirka dhul wareeg ahaan dhan 100KM si sharci daro ah xoog kula wareegay.

1. Degmada Errer oo xudduud la wadaagta dhanka koonfur bari deegaanka Oromiya, dhanka galbeedna kala wadaagtaa deegaanka Canfarta
2. Degmada Mi’ayso waxay xadka la wadaagtaa dhanka koonfureed degaanka Canfarta
3. Degmada Gota-Biki waxay xadka la wadaagtaa dhanka bari deegaanka Oromiya
4. Degmada Afdam waxay dhanka waqooyi ka xiga deegaanka Canfarta, dhanka koonfureedna waxaa ka yaal deegaanka Oromiya
5. Degmada Shiniile waxay ayana xadka la wadaagtaa dhanka koonfur Ismaamulka Diri Dhaba iyo Oromiya
6. Degmada Daymeed wuxuu xudduud la wadaagaa dhanka galbeed deegaanka Canfarta. maamulka Canfarta iyo shacabkiisa oo iskaashanaaya ayaa dhawaan dhul badan oo degmada ka tirsan xoog kula wareegay, welina wada dhul ballaadhsi aad u daran
7. Degmada Dhuunyar waxay iyana xudduud la wadaagtaa dhanka galbeed deegaanka Canfarta. Sidoo kale, maamulka Canfarta iyo shacabkiisa oo iskaashanaaya ayaa dhawaan dhul badan oo degmada ka tirsan xoog kula wareegay, welina wada dhul ballaadhsi aad u daran

GOBOLKA DHAWA

Gobolka Dhawa wuxuu xudduud la wadagaa dhanka waqooyi gobolk Borana iyo gobalka Guji ee Degaanka Oromiya.

1. Degmada Hudhat kana kooban 27 qabale (xaafadood), waxayna xudduud la leedahay dhanka konfurta degmada Wajiile ee gobalka Borana. Dhanka galbeedka waa degmada Areero ee isla gobalka Borana, dhanka waqooyiga waa degmada Gumii Eldalo ee gobalka Guji
2. Degmada Mooyaale ayana waxay xad la leedahay saddex degmo oo ka tirsan Oromiya oo kala ah Mooyaale Oromiyaa, Guchi iyo Borbor

GOBOLKA LIIBAAN

Gobalka Liibaan wuxuu xudduud la wadaagaa dhanka galbeedka gobalada Guji iyo Baale ee degaanka Oromiya.

1. Degmada Goora-Baqaqsa
2. Degmada Guraa Dhaamoole oo xad la wadaagtaa shan degmo oo Oromiya oo kala ah:
   1. Dalmoon
   2. Jibri
   3. Goro
   4. Daawe-qaashaa
   5. Barbaree
3. Degmada Qarsaa Duula

GOBOLKA AFDHEER

Gobalka Afdheer wuxuu xudduud la wadaagaa deegaanka Oromiya, dhanka koonfureedna waxaa ka xiga gobalka Baali.

1. Degmada Jarati oo xad la leh degmada Bareeda ee Oromiya
2. Degmada Iimay Galbeed oo xad la leh degmada Bareedaa ee deegaanka Oromiya
3. Degmada Raaso

GOBOLKA FAAFAN

Gobalka Faafan wuxuu xudduud la wadaagaa dhanka waqooyi deegaanka Oromiya, gaar ahaan gobalada Bariga Harargee iyo gobalka Koonfurta Harargee.

Waa socotaa, lana soco Q2aad

Maxamed Xadi on Twitter: @MoHadiGafdii