Yurub oo Dagaalkii Saddexaad ee Adduunka u Diyaargaroobaysa: Soomaaliya xaggee loo wadaa, maxaa se dan u ah?
Taariikhda adduunka waxaa mar kasta qora kan guulaysta, badi taariikhda adduunka oo iskoolada iyo buugaagta lagu qorana waa tarrikhdii uu dhigay guulaystuhu, uuna rabo in uu jiilalka soo socda ka dhaadhiciyo, kuna guulaystay ka dhaadhicintooda. Maanta halkan taariikhdii la soo maray ku sharrixi mayno oo waa hawl akhristaha u taal, bal se taariikh horeba ha danbeyso e ha ka bilaabo maxaa sababay dagaalkii koowaad iyo kii labaad ee adduunka, yaa se ku guulaystay?
Annaga oo soo koobeynaya labada dagaal waxay ahaayeen dagaalo ay bilaabeen reer Galbeedka iyo bangiyadoodu, oo waxaaba la dhihi karaa labada dagaalba bangiyadaa ku guulaystay. Sida bangiyadu dagaaladaas ugu guulaysteen ma aha taariikh aan halkan ku sharrixi karno, waana mid u baahan faham habka dhaqaalaha iyo maamulka lacaguhu u shaqeeyaan.
Bangiyada reer Galbeedku, marka dhinac la iska dhigo Midowgii Soofiyeetka ama Ruushka oo kamid ahaa xulufadii la dagaalameysay Jarmalka, guulaha ugu waaweyna ka keenay, waxay ku guulaysteen Dagaalkii 2aad ee Adduunka. Laakiin isla maalinkii uu dhamaaday Dagaalkii 2aad waxaa biloowday dagaal ka dhan ah Midowgii Soofiyeetka (Ruushka), kaas oo weli socda maantadan, laakiin hadda isku badalay dagaal toos ah oo xabbaddu afka ka baxday. Waa dagaalka Ukraine iyo Ruushka oo ah mid aan NATO u kala harin.
Dagaalka Ukraine si kasta oo joornaalada reer Galbeedka loogu sharraxo oo lagu sheego wax uusan ahayn, runtiisu waxaa weeye in uu yahay mid salka ku haya dhaqaale raadin iyo baadigoob bangiyadu ugu jiraan helitaan damaanad dhaqaale (collateral) oo horleh. Meelaha Alle ku manaystay oo ay ceegaagaan khayraadka dabiiciga ah, dhan dhul, beero, macdan iyo shidaal waxaa kamid Ruushka iyo Ukraine oo qowmiyad ahaan isku dad ah, oo marna Ruush isla ah, marka dadka Slavic la yiraahdo ku abtirsada. Mareykan, IMF illaa World Bank qorshaha reer Galbeedku illaa iyo maalinkii uu dhammaaday Dagaalkii 2aad ee Dunidu wuxuu ahaa sidii Ukraine looga faramaroorsan lahaa Ruushka. Xataa qorshaha Kiev in ay ku duusho gobolka Donbas ee dadka Ruushku dego, ahna meelaha ugu kheyraad badan Ukraine waxaa dajiyey IMF-ta.
Haddaba bangiyadu maxay rabaan?
Waxaan isku dayaynaa in aan qoraalka ka dhigno mid qof kastaa fahmi karo, xataa kan aqoonta dhaqaale iyo habka lacagta aan aqoon u lahayn. Sidaas darteed bangiyadu wax cusub ma rabaan oo kaliya waxay rabaan waxay waligood samayn jireen oo ah boobka khayraadka dad iyo dalal kale. Waxa kaliya oo hadda cusub waa in la fahmay taariikhdii horay loo duugay iyo hababka ay wax u dhacaan, una boobaan, taas oo ah habka ay u abuuraan damaanadda (Collateral).
Maanta reer Galbeedka waxaa soo foodsaaray dhaqaale burbur xooggan oo kaga yimid laba jiho oo kala duwan. Jihada koowaad waa dalalkii hore loo dhici jiray oo horumaray, haddii aysan weli hormar xoog leh ku tallaabsanna bilaabay in ay xisaabtamaan. Kii xisaabtama waxaa ku biloowday afgambi, haddii afgambi shaqayn waayana waxaa lala beegtay dagaal toos ah. Haddii aad rabto faahfaahin rasmi ah Google garee inta dal oo hormar lixaadle inta sameeyeen loogu soo gabaday dimoqraadiyad ama diin oo la afgambiyey ama toos loola dagaalamay, haba ugu horreeyeen Ciraaq, Suuriya, Seerbiya, Kosovo, Libya, Soomaaliya, Arateriya, Bosnia, Yaman, iyo Lebnaan. Oo kaaga daran e xataa adiga akhristaha lagaaga dhaadhiciyey in dagaalada meelahaas lagu qaaday ama haddeerba ka socdaa ay yihiin kuwa xaq ah oo loo baahnaa.
Jidaha labaad ayaa ah tartan toos ah oo dhaqaale oo kaga imaanaya Shiinaha iyo ururka BRICS ee ay hormuud u yihiin Shiinaha, Ruushka, Brazil, Indiya iyo Koonfur Afrika. Haddii reer Galbeedku awal adduunka xoog ama cunoqabateyn wuxuu rabo kaga soo dhacsan jiray, maanta awooddiisii waa wiiqantay, dhaqaalihiina waa sii burburayaa.
Haddii xaal halkaas marayo bangiyada reer Galbeedku ma awoodaan in ay mashaariic cusub maalgaliyaan oo mashaariicdii iyo warshadihii la maalgalin lahaa waxaa u soo baxay maalgaliyayaal cusub. Haddaba bangi aan deyn bixin karin ma sii jiri karo, laakiin bangi hore adduunka u lahaan jiray ma sii aamusnaan karo. Sidaas darteed bangiyadu waxay la soo baxeen kaarkii ugu danbeeyey oo waxay dal kasta oo Yurub madax uga dhigeen nin bangaari ah, tusaalihii ugu danbeeyeyna waa Mark Carney oo Kanada loo doortay Raysal Wasaare. Haddii aadan aqoon Mark Carney aqoon waxaa kaaga filan in uu ahaa Guddoomiyaha Bangiga Dhexe ee Kanada (2008–2013), dhowr sano kabacdina noqday Guddoomiyaha Bank of England (2013–2020). Bangiyada adduunka waxaa laga xukumaa Bank of England. Mid kalena ogoow, haddii aad tahay bangaari reer Galbeed dalka aad u dhalatay macno weyn ma leh oo waa hadba kii lagula rabo.
Haatan waxaa laga yabaa in aad isweydiiso dal dhaqaalihiisii dhulka galay sidee dagaal u bilaabi karaa? Dagaalku waa isha koowaad ee dhaqaalaha, waana meelaha koowaad ee dawladi dhaqaale ka sameyso. Tusaale waxaa kuugu filan inta kaare ama taangi iyo waxa hub loo baahanyahay waa in warshado sanceeyaan, warshadahaasna waa in ay bangiyo maalgaliyaan, hubkaasna waa in dawladdu gadato, dawladuna waa in ay dadka canshuur ka qaado. Dawladihii reer Glabeedka oo dhan walba oo dhaqaale looga hormaray, xataa gawaaridii Jarmalka ee BMW iyo Mercedes oo la dhihi jiray waa kuwa gaadiid ugu fiican waxaa maanta ka hormarsan kuwa Shiinaha, warshadihii reer Galbeedkana waxa kaliya ee maanta u soo haray waa warshadaha hubka sanceeya.
Dhaqaalo-xumada reer Galbeedka siiba Yurub waxa ay keenaysaa kacdoon dadweyne, waxaana hadda Yurub oo dhan ka socda ka tabaabusho kacdoon ayaga oo bilaabay in dadka la aamusiyo oo qofkii qoro wax ka dhan ah qorshaha dawladda ama kan Yurub ee Brussels, waxa uu doonaba ha ahaadee iyo wax aynaan halkan ku qori karinba, habeenbar guriga loogu soo dhaco, xabsigana lagu hubsado. Waa bilowga baqdin-galinta bulshada. Waxaa xigi doona canshuur xad dhaaf ah lagu soo rogo bulshada, iyo lacagta bangiyada u taal oo lagala wareego ama qiimahooduba iska dhaco, qiimo-dhac dhanka lacagaha ah, sida haddaba ka socota dhammaan waddamada reer galbeedka (Inflation).
Xaqiiqiyan waaba bilowday diyaargarowga dagaal ee reer Galbeedku, khilaafka u dhexeeya Mareykanka iyo Yurubna waa mid ku eg Trump oo kaliya, mana foga marka Trump looga adkaan doono siyaasadda Mareykanka, mar horena waxaaba looga adkaaday tii Bariga Dhexe iyo dagaal lagu qaado Iran. Dagaalka Iran waa mid labo jaho wajahan. Waa mar e waa mid qorshuhu yahay in Iran tahay dawladda kaliya ee Muslin ah ee aan ku jirin xayndaabka Telabiib. Waa marka kale e, waa dagaal toos ah oo lagu qaadayo Ruushka, Shiinaha iyo BRICS, maadaama Iran ay tahay jidka isku xira Bartamaha Aasiya iyo Ruuskha illaa Bariga Dhexe iyo koonfurta qaaradda. Haddii Iran dhulka la dhigo waxba ugama duwana Ruushka oo lagala wareegay bartamaha Aasiya oo dhan. Kaba sii daran e, in ka badan 80% saliidda Iran waxaa qaata Shiinaha, shidaalkaas oo Shiinaha laga jaranaa waa qorshe kale oo la rabo in Shiinaha lagu wiiqo, waxaana hore Mareykanku u faafiyey kahor inta uusan dagaal ku qaadin Shiinaha waa in Shiinaha laga joojiyo dhammaan shidaalka bannaanka uga yimaada oo Iran ugu horrayso.
Dhanka diyaargarowga, inta reer Galbeedku u diyaargaroobayo Dagaalkii 3aad ee Adduunkana waxa ay bangiyada reer Galbeedku dalalka aan tabarta lahayn ku bilaabi doonaan boobka khayraadkooda, oo bangiyadu waxay bilaabi doonaan in maalgaliyaan mashaariic cusub oo aysan hore uga maalgalin jirin waddamada yaryar, dalalka qaarna waaba ka bilaabeen, sida Dekedda Berbera oo Ingiriisku hormuud yahay maalingaliteeda, siiba hay’adda dawliga ah ee loo yaqaan British International Investment (formerly CDC Group). Maalingalinta dawladda markasta waxa dabasocda tan bangiyada oo dhanka Somaliland boobka kheyraadka waxaa hormuud u ah Genel Energy. Dhanka Puntland waxaa miiska saaran illaa laba shirkadood oo la shaacin doono maalgalintooda dagaalka ISIS kabacdi. Waddankii aan saxiixin wareejinta ilihiisa dhaqaale, siiba Suuriya, Labnaan iyo Soomaaliya oo hadda saddexda dalba ay gacanta reer Galbeedka ku jiraan, waxaa si toos ah iyo si dadbanba ugu socda hanjabaado in dhowr dal loo kala jarayo. Damaanadda (collateral) dhaqaale ee aan hore u soo sharraxnay waa taas u suurtagalineysaa in bangiyadu maalgaliyaan shirkado, laakiin marka hore shirkadaduhu helaan meelaha ay khayraadka kala soo baxayaan, halkaasna ay shirkadda iyo bangigu faa’iidada ku kala qaybsadaan, dadkii iyo dalkii khayraadka lahaana ay ka oommanyihiin. Mali, Burkina Faso, iyo Niger waa saddex dal oo hore khayraadkooda uga oomanaaa, laakiin hadda ku baraarugay ilaalashada iyo la soo baxa khayraadkooda, laakiin uu ku socdo dagaal kulul oo siyaasadeed iyo mid aragagixiso.
Haddaba Soomaaliya xaggee loo wadaa, maxaa se dan u ah? Soomaaliya xaalkeedu waa adagyahay, waana mid daran, maxaa yeelay waa dal hore loo kala dhantaalay, haddana diyaar u ah in sidii la rabo loola dhaqmo, haddii laga waayana la kala jari karo, ama ugu yaraan si toos ah, sida Suuriya oo kale, loogu fasixi doono argagixiso ama xataa dagaal sokeeye oo ka daran kuwii hore. Sidaas darteed, ilo dhaqaale warkooduba ha danbeeyo e hadda masuuliyadda saaran hoggamiye kasta oo Soomaaliyeed waa in uu dadka iyo dalka badbaadiyo, dhaqaalaha iyo khayraadkuna ay noqdaan hawl kale iyo markeeda.
Qormadu waa socotaa. Nala qaybso fiiradaada iyo falceliskaagaba.
> Daljir Media
COMMENTS