1. Waa maxay Deegaan?
2. Waa maxay farqiga u dhaxeeya xaaladaha Deegaanka Soomaaliya shalay
iyo maanta ?
3. Waa maxay faa’idooyinka ay dhirtu u leedahay deegaanka?
4. Waa maxay caqabadaha haysta Deegaanadda Afrika sida Soomaliya?
5. Sidee ayaa loo xalin karaa dhibaatooyinka deegaanka haysta ama
looga hortagikaraa?
6. Tallo soo-jeedin iyo gunaanad?
Deegaan waa cilmi iyo camal la-fahmay casrigan cusub,wallow uu
waligiis jiray loona-baahnaa balse aan lagu baraarugsanayn,deegaankuna
waa nolasheena oo dhan.
Deegaan: “Gibilka nagu xeeran oo isugu jira Dhirta,Dadka iyo walxaha”
Deegaan: waxaa laga wadaa wadarta guud ee dhammaan waxyaalaha
dabiiciga ah, ha noqdeen kuwa xaaladii lagu abuuray ku sugan ama kuwa
la dhalan rogay, islamarkaana jiritaankoodu ama baaxadoodu saamayso
ladnaanta qofka ama noolaha kale,waxaana soo galaya hawada,dhulka,
biyaha, noolaha iyo inta noloshu ka jiri karto.
Farqiga u dhaxeeya xaaladaha Degaanka Soomaaliya shalay iyo maanta.
Dhulka waxaa qiimo iyo qaayaba u yeela dabeecadiisa xagga
Deegaanka,balse deegaankaas wanaagiisa wuxuu ku xiranyahay hadba
dhulkaasi halkuu Juquraafi ahaan dhaco,qaab kubadeedka dunida.
Dhulka Soomaaliya wuxuu dhacaa KALA-BARKA DUNIDOO DHAN marka laga eego
dhigaha lagu kala cabiro dhulka iyo hawada ee kala ah “LooL iyo Dhig
Dhexo” (Longtitude,Latitude).
Waxaa dhulkeena mara xariiqda dhul-baraha ee looyaqaan ekuwaatar
(Equator) kaas oo ku cabbiran lool lambar 3.80 iyo dhid dhexada 42.55
digrii (degree).
Sida caadiga ah,cimilada dalka Soomaliya waxay u dhexaysaa heer
kulayle iyo kulayle ku dhawaad oo ka dhigaya qalayl iyo qalayl
xigeen,celcelis ahaan heer kulku wxuu noqdaa 27.8o C (82o F),
laakiinse waxaa laga yaabaa mar marka qaar inuu hoos u dhaco oo gaaro
0o C (32o F) ama kor u kaco oo gaaro 47o C (116o F).
Soomaliya waxay kamid ahayd wadamada Afrika ugu
Dhirta,Daaqa,Duurjoogta,Dugaag
xoolo iyo kaymo badnaan jirtay.laakiin waxay sanadahan danbe kusii si
qaysaa iney noqoto mid kamid ah wadamada Afrika ugu nabaad guursan ama
ugu engagan.
Hadaba ma dowbaa in laga aamuso nabaad guurka iyo dhibaatooyinkiisa?
Xaalufka ku dhacay Deegaanka waxaa sababay arrimo ay kamid yihiin
isticmaalka xad dhaafka ah ee kheyraadka dabiiciga ah,dab ka dhasha
kaymaha,is-beddelka ku dhacay cimilada, dhul daaqsimeedkii oo la
xirmeyey ama la beertay iyo maamul xumo.
Arrintaasi waxay keentay in la waayo noolayaashii yar yaraa oo ay
bedeleen noocyo xayawaan kale ,burbur ku dhacay deegaankii ay ku
noolaayeen noocyada xayawaanka qaarkood sida dhirtii dabiiciga ahayd
oo meesha ka baxaday iyo nabaad-guur xawli u socda.
Sidaa darteed Deegaanku wuxuu u baahanyahay maareyn si dhirta iyo
xooluhuba anfac u yeeshaaan,taasoo lagu gaari karo iyadoo la
dhaqan-gasho daryeel deegaan.
Faa’idooyinka ay dhirtu u leedahay Deegaanka!
Faa’idooyinka dhirtu u leedahay deegaanka, waa ay badan yihiin,Tusaale
ahaan waxaa inoogu filan neefta aan neefsano.
1. Dhirtu waxay hoy iyo huba u tahay naflayda ku nool Deegaanka gudkiisa.
2. Dhirtu waa wadnaha,maskaxda iyo laf-dhabarta dadka iyo duunyada.
3. Dhirtu waa mida aan ka helno waxaynu cuno,waxaynu xirano,daawo iyo
agabka guryaha aynu deganahay.
4. Dhirtu deegaanka ay ku badan tahay waxaa ku badan roobka,roobkuna
waxaa uu dhaqaa hawada wasaqowda ,dhulkana waxaa uu ka soo saaraa
nimcooyin badan.
5. Deegaanka oo lahaagaajiyaa waxaa ka dhasha dad caqli badan,
caafimaad iyo cimri dheer.
6. Bini’aadamku waxay Dhirta u Isticmaalaan daawo ahaan.
7. Bini’aadamku wuxuu dhirta uga faa’ideystaan Dalxiis ahaan.
Caqabadaha haysta Deegaanadda Afrika sida Soomaliya?
Dhibaatooyinka ka dhasha burburta Degaanka waxay ka weyn yihiin tan ka
dhalata masiibooyinka kale ee dadka saameysa ama dabiiciga ah.
1. Xaalufinta Dhirta,Daaqa,Duurjoogta,Dugaag
2. Bacdu waxaa ay dhibaato ku haysaa deegaamada laga isticmaalo, waxaa
ay si sahlan u dishaa dhirta iyo xoolaha, waxayna keentaa cuduro badan
oo ku dhaca dadka iyo duunyada.
3. Dhirta la jarayo ayaa loo adeegsadaa in laga dhigto dhuxul, dhul
badan oo ahaan jiray kaymo ayaa isu badalay lama degaan,waxaa dhulkaas
ku soo noqnoqday abaaro is daba jog.
4. Isbedelka cimilada iyo fatahaadaha
Webiyada,Baddaha,Togaga,Harooy
Xasilooni la’aan siyaasadeed sida dagaal shisheeye,colaad sokeeye iyo
dagaal beeleed.
5. Dhul dullaysiga iyo carro nafaqo ka masaxidda (land degradation and
soil erosion).
6. Isbedelka cimilada oo keeney inay Roobabkii raagaan,yaraadaan,mar
marka qaarna laba waayaba.
7. Geedka garan-waaga oo musiibo deegaan ku noqday dhamaan dhulka Soomaalida.
Bacaad guur-guur (sand dune).
8. Heerka dhaqaalaha iyo aqoonta oo hooseysa.
9. Tirada dadka oo si xad dhaafa u kordhaysa.
Sida loo xalinkaro dhibaatooyinka degaanka haysta ama looga hortagi karo!
1. Barashada deegaanka iyo wacyigelinta.
2. Daryeelka Duur joogta iyo kala duwanaanshaha nolosha.
3. Maaraynta musiibooyinka iyo isbedelka cimilada.
4. Maaraynta qashinka iyo nadaafada deegaanka.
5. Ka shaqaynta iyo horumarinta tamar beddeli karta tan hadda jirta.
6. In la aasaaso seerooyin qaran iyo qorshe qaran oo lagu ilaaliyo
dhirta iyo kaymaha.
7. Shaqo abuuris iyo wada shaqayn dowladda iyo dadwaynaha.
8. Samaynta iyo hirgalinta shuruucda deegaanka.
9. Cilmi baaris baahsan oo lagu sameeyo khayraadka dabiiciga ah.
10. In la’asaaso,lana qalabeeyo ilaaliyaasha deegaanka iyo duurjoogta.
11. Dhowrista,xanaanaynta,xifdinta
dugsiyeynta iyo daryeelka ugaarta. sida garanuugta,sagaarada iyo
deerada.
12. Waxaa laseeraynaayaa dhul baaxad ku filan leh oo ah kayn ay ka
baxdo dhirta loo isticmaalo dhuxusha,dhismaha,qoryaha qalabka samaynta
quruxsamaynta udug samaynta iyo wixii lamid.
Gunaanad
Ujeedada maqaalkaani waa sidii loo badbaadin lahaaa
deegaankeena,duunyadeena,duurj
Dhubucda maqaalku waxay tahay in dadka Soomaaliyeed ay si gaar ah u
xanaanaystaan dhirtooda noocay doontaba ha ahaateee, hadii la
xanaanayn waayo waxaa dhaxli doona musiibooyin deegaan sida kuwa hoos
kuxusan.
Nabaad-guur,niyad guur,naxariis-guur, iyo naruuro la’aan ku kalifta in
ay dhintaan intooda badani xaalna noqon doonta “kani waa dhulaan
cidina lahayn”. “This is no man’s land”.
Maqaalku wuxuu xambaarsan yahay khibrad iyo aragti fog.
Qoraaga maaqaalka.
Mohamed Abdirizak Ali
[email protected]
Deegaameyste (Environmentalist)
COMMENTS