Baaritaanka baarlamaan ee Xildhibaan Cabdullaahi Xaashi Abib ayaa ku biloowday warqad uu maanta u qoray Madaxweynaha Turkiga Erdoğan, waxa uuna xildhibaanku warqaddiisa ku bilaabay:
“Waxaan kuu soo qoray warqaddan aniga oo aan u hadlin si diblomaasiyadeed, balse ah xildhibaan si rasmi ah loo doortay oo ka tirsan Golaha Shacabka ee Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya, una xilsaaran difaaca qarannimada, dastuurka, iyo mustaqbalka shacabka Soomaaliyeed. Waxaan u qorayaa warqaddan anigoo si cad u muujinaya xanaaq, caro, iyo fajac weyn oo aan ka qabo heshiiska shidaalka ee dhexmaray dowladdaada iyo hay’adda fulinta ee Soomaaliya. Waa heshiis xad dhaaf ah, gumeysi ku salaysan, kuna tumanaya karaamadayada qaranimo, oo leh sansaan gumeysiga cusub, kana dhigan isdhiibid tii ugu weynayd dhan kheyraadka dalka iyo madaxbannaanida Soomaaliyeed tan iyo maalintii xornimada.
Waxaa la saxiixay iyadoo aan lagala tashan Dowlad Goboleedyada Federaalka ee sharciyan leh awoodda kheyraadka dabiiciga ah. Heshiisku wuxuu si aan qeexnayn ugu wareejinayaa dowladdaada – oo ah awood ajnabi ah – dhammaan aagagga shidaalka ee dhulka iyo badda Soomaaliya, iyadoo aan waxba la qeexin, magdhow la sharrixin, kormeer, iyo xuduud sharci ahna aan la qeexin. Waa boob inta la qurxiyey loogu yeeray “iskaashi”; waa faragelin foolxun oo ay dowlad shisheeye ku samaysay dhulka, cirka, iyo badweynta Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya. Soomaaliya waxa la siiyey boqolkiiba 5 oo ah “royalty (ama khidmad)” aan wax faahfaahin ah lagu lifaaqin (waaba haddii uu lifaaq jiro e), halka Türkiye iyo cid kasta oo ay howsha u wakiilato ay xor u yihiin inay shidaalka soo saaraan, dhoofiyaan, siiyaan cid kale, milatari ku ilaashadaan, kana faa’iidaystaan kheyraadka badda iyo berriga Soomaaliya – iyaga oo aan wax oggolaansho ah haysan. Tani iskaashi ma aha. Waa dhac la dhacay qaranimadeenii oo lagu qariyey erayo qurxoon.
Waxaa ka sii daran, oo shacabka Soomaaliyeed uusan marnaba aqbali doonin, waa in heshiiskan uu si aan xadidnayn ugu oggolaanayo dowladdaada in inta ay martiqaaddo dalal shisheeye ay haddana siiso shirkadahaas shisheeye shidaal iyo gaas – sida dalalka Ruushka, Shiinaha, Iiraan, Imaaraadka – ama kaba sii daran e ay ciidamada milatariga iyo sirdoonka dalalkaasi ay ka howlgalaan dhulka Soomaaliyeed, bad iyo berri. Martiqaad dalal shisheeye ayuu Turkigu bixin karaa iyadoo aan wax wadatashi lagala yeelan dowladda Soomaaliyeed ama Baarlamaanka Soomaaliyeed, taasina waxay ka dhigantahay sidii in Soomaaliya ay tahay dal hoosyimaada xukunka Türkiye.
Heshiiska waxaa la saxiixay iyada oo aan laga yeelan dood baarlamaan, aan loo soo bandhigin shacabka Soomaaliyeed, oo aan laga talogelin Dowlad Goboleedyada Federaalka ee Dastuurku aqoonsanyahay, sidaas darteed waxa uu la midyahay is dhiibid sharci-darro ah oo dhul, dhaqaale, iyo madax-bannaani lagu wareejinayo dal shisheeye, dabadeedna lagu macneeyey iskaashi maalgashi. Waa nidaam gumeysi cusub oo lagu qariyey erayo diblomaasiyadeed. Waxaan si cad u caddaynayaa in heshiiskani uu khilaafsan yahay dastuurka dalka, uuna yahay waxba-kama-jiraan, iyo wax aan marnaba la aqbali karin.”
Xildhibaanka oo warqadda uu u diray Erdogan sii wata waxa uu yiri, “Heshiiska Turkiga lala galay waxa uu ku-xadgudubayaa Qodobbada 1 illaa 3 iyo Qodobka 7 farqadiisa 2aad oo ah in Dhulka, hawada, iyo badda Jamhuuriyadda Federaalka Soomaaliya uu yahay mid aan la kala qaybin karin. Saas oo ay tahay, Heshiiskani wuxuu si xor ah u siinayaa dowlad shisheeye xuquuq ay ku geli karto una sahleyso inay si aan xadidnayn u sahamisato ugana faa’iideysato aagagga shidaalka ee badda iyo dhulka, oo ay ku jiraan Puntland, Jubbaland, iyo dowlad-goboleedyo kale.
Waxaa lagu xadgudbay Qodobka 53 farqadiisa 1aad ahna Dowladda Federaalka waxaa waajib ku ah in ay la tashato Dowlad-Goboleedyada marka ay saxiixeyso heshiisyo caalami ah oo waaweyn, gaar ahaan kuwa khuseeya kheyraadka dabiiciga ah, taasina ma dhicin.
Waxaa lagu xadgudbay Qodobbada 54 iyo 44, ahna Maamulka kheyraadka dabiiciga ah waa in si wadajir ah u wadaagaan Dowladda Federaalka iyo Dowlad-Goboleedyada. Heshiiskani wuxuu si toos ah oo kaligiis ah ugu wareejinayaa Türkiye dhammaan awoodaha hawlgalka iyo ganacsiga.
Waxaa lagu xadgudbay Qodobka 142: Dastuuradii ka horreeyay 2012, gaar ahaan midka Puntland, wali waxay leeyihiin awood sharciyeed. Wax tallaabo ah oo kheyraad khuseeya looguma samayn karo dhulkooda iyada oo aan oggolaansho laga helin, haddii kale waxay noqonaysaa mid ka hor imanaysa dastuurka.”
Xildhibaanka oo sii falaanqeynaya heshiiska ayaa yiri: Heshiisku waxa uu ku xadgudbayaa QARANNIMADA Dalka, waxa uuna keenayaa KHATAR AMNI. Heshiiskani wuxuu siinayaa Türkiye ama cid kasta oo ay u wakiilato xaq buuxa oo ay ku keeni karto shirkado shidaal iyo gaas ah oo ka socda dowlado is-khilaafsan oo ay ka mid yihiin Ruushka, Shiinaha, Iiraan, iyo Imaaraadka, iyada oo aan wax oggolaansho ah laga helin Dowladda Federaalka ama Baarlamaanka.
Sidoo kale, waxa ka sii khatar badan in Türkiye iyo wakiilladeeda loo fasaxay inay si aan xadidneyn u keeni karaan ciidamo shisheeye, ilaalayaal gaar ah, ama kooxo ciidan oo aan hoosimanayn taliska milateriga Soomaaliyeed, aan la marsiin kormeer baarlamaan, kana baxsan xeerarka caalamiga ah ee milatari.
Ma jirto hay’ad Soomaaliyeed – ha ahaato mid rayid ah, sharci dejin, garsoor, ama amni – oo awood u leh inay joojiso ama dib u eegto tallaabooyinkan. Tani waxay la mid tahay in gebi ahaanba la wareejiyey xuquuqda Soomaaliya ee Aagga Dhaqaale ee Gaarka Ah (EEZ) iyo madaxbannaanida difaaca qaranka.
Is Mogadishu, the Somali capital, and much of Southern Somalia effectively a Turkish colony?
The Turkish Parliament has published and is now set to ratify the natural resource agreement between Turkey and Somalia (https://t.co/FzaWMVBx6b), and the extent of Turkey’s control over… pic.twitter.com/C1zi1r86QN
— Daljir Media (@radiodaljir) April 23, 2025
Heshiiskani waxa uu sharciyeynayaa BOOBKA DHAQAALAHA IYO KORMEER LA’AAN. Heshiiskani wuxuu Türkiye si buuxda ugu wareejinayaa xaqa sahaminta, soo saarista, iyo dhoofinta shidaalka, halka Soomaaliya si aan la hubin loogu ballanqaaday boqolkiiba 5% oo faa’iido ah – taasoo la siinayo kaddib marka laga jaro kharashaadka amniga, saadka, iyo qarashaadka aan la caddeyn ee ay iyagu go’aaminayaan, kuwaas oo badankooda la saari doono Soomaaliya.
Heshiiskani gabi ahaanba ma wato wax isla xisaabtan ah ama hufnaan xisaabtan:
> Ma jiro hannaan kormeer maaliyadeed oo madaxbannaan
> Ma jiraan shuruudo ku saabsan ka-qaybgalka ganacsiga maxalliga ah (sida shaqaaleysiinta dadka Soomaaliyeed, shirkadaha dalka)
> Ma jiro wax qeexaya xuduudaha ama blocks-ka shidaalka (taasoo abuureysa muran sharciyeed oo baaxad leh oo lala gelayo shirkadaha horey u haystay laysimada ee ka howlgalaya Puntland, Galmudug, iyo meelaha badda)
Soomaaliya waxay horey u bixisay laysimo batrool oo caalami ah, sida kuwii lagu bixiyay wareeggii laysimada ee 2020. Heshiiskani wuxuu dhaawacayaa sharcinimada iyo ilaalinta maalgashiga ee heshiisyadaas, wuxuuna Soomaaliya gelinayaa halis dacwado caalami ah oo la xiriira jebinta xuquuqda maalgashadayaasha.
HESHIISKU WUXUU KU XADGUDUBAYAA XEERARKA CAALAMIGA AH IYO KUWA MAALGASHIGA. Heshiiskani si toos ah ayuu ugu xadgudbayaa mabaadi’da International Energy Charter ee ay labada dalba xubnaha ka yihiin.
Waxa uu si cad uga horimaanayaa Hagida Qaramada Midoobay ee Xuquuqda Aadanaha iyo Ganacsiga, kuwaas oo faraya in la sameeyo la-talin bulsho, qiimeyn deegaan, iyo kormeer dowladeed.
Sida uu qabo Heshiiska ICSID (Qodobka 25), heshiisyada u dhexeeya laba dawladood oo aysan jirin kormeer iyo oggolaansho rasmi ah looma fulin karo sharci ahaan. Soomaaliya waxay oggolaansho siisay xaalad cabsi iyo qarsoodi ah, iyada oo aan la marin habraaca saxda ah – taasoo ka dhigeysa heshiiska mid khilaafsan sharciga caalamiga ah.
Qodobka xallinta khilaafaadka wuxuu dhigaya in muran kasta lagu dhameeyo magaalada Istanbul, iyadoo la adeegsanayo shuruuc u janjeera danaha Türkiye halkii laga isticmaali lahaa goob dhexdhexaad ah oo caalami ah – taas oo si toos ah uga horimanaysa garsoorka dhexdhexaadka ah ee ay tilmaamayso habraaca UNCITRAL.
Amniga Qaranka iyo Xakamaynta Kheyraadka Istaraatiijiga ah. Heshiiskan wuxuu u oggolaanayaa Dowladda Turkiga in ay:
> Dhoofiso gaaska dabiiciga ah ee laga helo dooxada Afgooye, kaas oo la filayo inuu noqdo isha koronto ee mustaqbalka Muqdisho;
> Xakameyso marinada dekedaha Berbera, Hobyo iyo Kismaayo;
> La wareegto ama burburiso heshiisyadii hore ee si daacadnimo leh loola galay shirkado gaar ah oo ka socday Mareykanka, Ingiriiska, iyo waddamada Khaliijka.
Turkigu wuxuu kale oo uu xaq u leeyahay in uu ku wareejiyo xuquuqdiisa waddan kale ama shirkad kale iyada oo aan oggolaansho laga helin Dowladda Federaalka Soomaaliya.
Xildhibaan Abiib oo falaanqeynaya qaybo kamid heshiiska wuxuu yiri:
> Heshiisku wuxuu si toos ah uga leexday nidaamkii hufnaanta iyo tartanka, taas oo wiiqaysa madaxbannaanida qaranka Soomaaliya;
> Waxa uu abuuray xaalad kalitalisnimo ah oo kaliya u faa’iideysanaya dal shisheeye, taas oo kordhinaysa ku-tiirsanaanta siyaasadeed iyo istaraatiijiyadeed ee dal shisheeye;
> Heshiisku waxa uu si cad uga horimaanayaa Sharciga Shidaalka Soomaaliya ee 2019, kaas oo dhigaya in ruqsadaha shidaalka lagu bixiyo tartan furan iyo la-tashi federaal.
Dhanka Shuruudaha Maaliyadeed iyo Qaybsiga Dakhliga, heshiisku ma leh oo dawladda Soomaaliya heli mayso Gunnooyin, Kharashaad ama Lacagaha fiiga ee laga qaado shidaalka.
Qodobka arrinkaas khuseeya waa midkan: Qodobka 4.5 wuxuu si cad meesha uga saarayaa gunnooyinka la qaato markii heshiiska la saxiixo, kan hormariska, iyo waliba kuwa wax-soo-saarka iyo khidmadaha maamulka ama fiiga.
Tusaale: Wadamada Nigeria iyo Angola waxay si joogto ah u helaan gunnooyin malaayiin dollar ah oo saxiixa ah; Uganda iyo Mozambique waxay leeyihiin xuquuq horumarineed iyo mid tababaro.
Heshiiska Turkiga lala galay Soomaaliya
> kama helayso wax faa’iido maaliyadeed ah
> Heshiisku ma leh wax damaanad faa’iido ah oo hordhac ah – taasoo ka soo horjeedda hab-dhaqanka caalamiga ah ee waddan-martida-loo-yahay
Heshiisku wuxuu Royaltiga ama khidmadda Soomaaliya ku xaddidayaa 5% oo kaliya ama ugu badnaan 5% oo xataa 5% waa ka yaraan karaa.
Haddii aan barbardhigno kuwa caalamka, royaltigu ama khidmaddu waa inta u dhexeysa 8–15% kan shidaalka badda, iyo 10–20% kan dhulka, waxaana tusaale noogu filan heshiisyada ay galeen Kenya, Ghana, iyo Brazil.
Heshiisku wuxuu kale oo Turkiga u oggolaanayaa in ay sheegato kharash dhan 90%. Dhanka isbarbardhigga caalamka, soocelinta kharashaadka waxaa badi lagu xaddidayaa inta u dhaxaysa 50–70% si loo ilaaliyo dakhliga dawladda martida loo yahay. Tusaale ahaan, Ghana waa 55%, Indonesia waa 70%, Timor waa 50%.
Dhanka kharashaadka Amniga, Soomaaliya ayaa ka masuul ah bixinta kharashaadka. Qodobka 6aad wuxuu dhigayaa in Soomaaliya ay qaaddo masuuliyadda amniga, Turkiguna uu khidmadda Soomaaliya jarto kharashaadka amni ee ciidamada Turkiga.
Dhanka hab-dhaqanka caalamiga ah, shirkadaha shidaalka ayaa ka masuul ah kharashaadka amniga ama waxaa loo qaybsadaa si siman.
Is Mogadishu, the Somali capital, and much of Southern Somalia effectively a Turkish colony?
The Turkish Parliament has published and is now set to ratify the natural resource agreement between Turkey and Somalia (https://t.co/FzaWMVBx6b), and the extent of Turkey’s control over… pic.twitter.com/C1zi1r86QN
— Daljir Media (@radiodaljir) April 23, 2025
Xildhibaan Abiib ayaa ugu danbeyn waxa uu talooyin u soojeedinayaa Erdgan iyo dawladda Turkiga, waxa uuna yiri:
“Mudane Madaxweyne, Baarlamaanka Federaalka Soomaaliya waa ilaaliyaha ugu dambeeya ee madaxbannaanida qaranka Soomaaliyeed. Sidaas darteed, waxaan si rasmi ah ugu baaqayaa:
> In si degdeg ah loo hakiyo loona baabi’iyo Heshiiska Shidaalka ee Soomaaliya iyo Turkiga;
> In dib-u-eegis madaxbannaan oo dhanka dastuurka iyo sharciga ay sameeyaan khubaro Soomaaliyeed iyo hay’ado sharciyeed oo caalami ah;
> In baaritaan lagu sameeyo dhammaan masuuliyiinta Soomaaliyeed ee ku lug lahaa gorgortanka iyo saxiixa heshiiskan iyagoo aan haysan sharciyad dastuuri ah;
> In la joojiyo keenista ciidamo shisheeye oo ka hawlgala gudaha Soomaaliya iyada oo aan oggolaansho laga helin Baarlamaanka iyo Golaha Amniga Qaranka;
> In si diblomaasi ah loo wargeliyo beesha caalamka si looga hortago in kheyraadka Soomaaliya lagu dhaco heshiisyo sharci-darro ah ama aan dastuurka waafaqsanayn.
Markii aan runta kuu sheego, Mudane Madaxweyne, tani waa gumeysi cusub oo qarnigan 21aad ah, waana wax aan la aqbali karin. Waa wax lala yaabo in dal ka tirsan G20, saxiixay shuruucda caalamiga ah, ka tirsan NATO, uu gacan ka geysto heshiis noocan ah oo lala galayo dal jilicsan oo wali dib u dhis ku jira. Soomaaliya kama ay soo kaban dagaal sokeeye, burbur iyo gumeysi nooca cusub ee adduunka si ay ugu dambeyn ugu gacangasho Ankara, dabadeedna aad saad rabtaan naga yeeshaan.”
Xildhibaan Abiib oo la hadlaya madaxda Soomaalida ayaa misna yiri, “Mudane Madaxweyne, Ra’iisul Wasaare, iyo Wasiirka Batroolka Soomaaliya – waxaad jebiseen Dastuurka, waxaad ku xadgudbeen dhaartii aad qaadeen, waxaadna dalka galiseen gacan shisheeye, idinka oo noo sheegaya in aad maalgashi soo hesheen. Golaha Shacabku wuxuu idin ka qaadi doonaa talaabooyin mudan oo ay kamidyhiin xil-ka-qaadis, iyo baabi’in sharciga aad ugu yeerteen maalgashi.”
Xildhibaan Abiib ayaa ku soo gabagabeeyey, “Tani waa xaalad qaran oo degdeg ah, waa fadeexad sharciyeed, waa musiibo istiraatiiji ah oo dalka soo wajahday. Annaga oo matalayna shacabka Soomaaliyeed, ma oggolaan doonno in madaxbannaanida Soomaaliya lagu iibiyo lacago yar iyo ballanqaad been ah. Golaha Shacabka waa hawlagalayaa. Shacabka Soomaaliyeed ayana way kici doonaan. Heshiiskanna waa in la laalaa. Soomaaliya iib ma aha. Baarlamaanka iyo shacabka Soomaaliyeed kama aamusayaan oo daawadayaal ka noqon mayaan dalkoodii iyo qaranimadii oo la iibsanayo, oo lagu beddelanayo dano siyaasadeed oo aan meel gaareyn. Tani waa xariiq cas oo aan laga tallaabi karin. Baarlamaanka Soomaaliya lama aamusin doono, madaxbannaanida Soomaaliyana ma aha mid la beecin karo.”
Intaas waxaa ku eg faahfaahinta qaybo muhiim ah oo Xildhibaan Cabdullaahi Xaashi Abiib uu si qoto dheer ugu qeexayo, kuna faahfaahinayo heshiiska shidaal ee Turkigu ka saxiixday Dawladda Soomaaliya.
> Daljir Media
COMMENTS