Jaamac Maxamed Qaalib wuxuu ku jiray siyaasadda Soomaalida xilliyo kala duwan tan iyo israacii labadii gobol oo ay Talyaaniga iyo Biritishku kala gumaysan jireen. Intii u dhexeysay 1960kii iyo 1969kii wuxuu xilal kala duwan ka hayay ciidanka booliska Soomaaliyeed.
Muddadii ciidammadu hayeen talada dalka wuxuu qabtay xilal kala duwan sida Taliyaha Ciidanka Booliska Soomaaliyeed iyo Wasiirka Wasaaraddii Horumarinta Reer Miyiga.
Telefishinka Saab ayaa kansho u helay inuu Jaamac Maxamed Qaalib (oo loo yaqaan Jaamac Yare), ka waraysto noloshiisa iyo kaalimihii uu ka qaatay isbeddelladii ka dhacay geyiga Soomaaliyeed afartamaadkii ilaa dabayaaqadii lixdamaadkii, ka hor afgembigii 1969kii.
Waraysigu wuxuu ka kooban yahay shan qeybood. Qeytba kowaad ee waraysiga wuxuu Jaamac Yare kaga sheekeeyay dhalashadiisii iyo barbaarintiisii. Muu garanayo markuu dhashay hase ahaatee markuu gu’-tirsaday waxay dhalashadiisu ku beegantay sanadkii 1933kii. Geeridii hooyadiis kaddib Jaamac Yare wuxuu go’aansaday inuu miyiga ka tago. Ugu dambayntii wuxuu yimid magaalada Hargeysa oo ka bilaabay shaqadii ugu horreysay markuu Biritishku ka talinayay gobollada waqooyi. Waraysiga qeybahiisa kale waxay ku saabsan yihiin halgankii gobanimadoonka iyo israacii Koonfurta iyo Waqooyiga.
Gorfayntan waxay ku kooban tahay sida Jaamac Yare uga taariikheeyay ( oral history ) midowgii labadii gobol ee koonfurta iyo waqooyiga iyo samaysankii haybta siyaasadeed ( political identity ) ee Soomaalida oo ku salaysan qarannimo-doon ( nationalism).
Reer Koonfureedku wuu ka waayo-aragsanaa reer waqooyiga
Reer koonfureedku may isku haystaan sida loo dhaliyay gobanimada waayo ururkii Somali Youth League (SYL) baa horseed ka ahaa dhaqdhaqaaqii gobanimadoonka. ururradii kale oo Talyaaniga ku dhowaa siyaasad ahaan waxay talada u daba fadhiisteen SYL markay Soomaaliya jamhuuriyad noqotay waayo SYL wuxuu ahaa urur ku tiirsan taageerada beelaha Soomaaliyeed oo dhan halka ururrada kale ahaayeen ururro beeleed aan marnaba helin kalsoonida dadka Soomaaliyeed oo gobanimada u oommanaa. Waqooyiga may ka jirn ururro taageersanaa Biritishka. Sida Jaamac Yare sheegay shaqaalaha Soomaalida looma oggolayn inay siyaasadda galaan. Ururkii ugu da’da weynaa Waqooyiga, Somali National League (SNL), waxaa loollan kula jiray United Somali Party (USP) iyo National United Front ( NUF, oo Nafta loo yiqiin ). Seddexdan urur midna Koonfurta kuma lahayn xafiis; SYL xafiisyo ayay ku lahayd Waqooyiga waayo wuxuu xisbigu u taagnaa midnimada siyaasadeed ee Soomaalida ka hor gobanimadii.
Jaamac Yare wuxuu ku dooday in dheelligii ku dhacay awood-qeybsigii siyaasadeed uu leeyahay hal sabab: Reer Waqooyigu wuxuu helay gobanimo uusan u soo halgamin. Dooddan Jaamac Yare soo bandhigay waxay i xusuusisay dood uu I.M. Lewis ku qoray buuggiisa A Modern History of the Somali (bogga 135 daabacaadda afraad ). Lewis wuxuu ku dooday sababtii beel ka mid ihi beelaha dhulkii Biritishku gumeysan jiray u taageertay SYL inay xafiis ku yeelato Hargeysa ay la xiriirtay go’aan Biritishku qaatay si fursadaha shaqada loogu sinnaado. “Beesha SYL taageertay baa lagula tartamayay shaqooyinka Biritishku bixin jiray” buu Lewis ku dooday. Lewis fasiiraadda uu bixiyay kuma salaysna qoraal uu ka helay keydka qoraallada ( archives) ama hadal uu isagu ka xigtay sarkaal Biritish ahaa midna.
Seddexdii xisbi oo saldhiggoodu ahaa dhulkii Biritishku maamuli jiray waxay lahaayeen wargeyso af Carabi ku soo bixi jiray oo faafiin jiray siyaasadahooda. SNL, USP iyo NUF waxay wadaageen ujeeddo gobanimadoon waxayse u tartameen sida xisbiyo ka jira dal gobanimo qaatay. Jaamac Yare wuxuu sheegay in dadku ku qasbay siyaasiyiinta inay midnimada taageeraan gorgortan la’aan. Fikrad tan la mid ah waxaa dhowr iyo labaatan sano ka hor dhiibtay Cumar Carte Qaalib. Muu ka jirin Koonfurta urur SYL kula tartamay ujeeddada gobanimadoonka iyo la dagaallanka qabyaaladda. Waa sababta ururkii SYL u noqday ururka dalka ka talinayay ka hor afgambigii 1969kii.
Sanadkii 1946kii odayo dhaqameed ayaa soo saaray baaq ay ku diiddan yihiin isku darista Soomaalida (amalgamation). Maxamed Ciise Turunji oo xiganayay qoraallo yaalla xarunta keydka qoraallada Biritishka ayaa qoray in 43 oday dhaqameed ay saxiixeen baaqa (eeg bogga 39 buugga Somalia: The Untold History 1941-1969). I. M. Lewis wuxuu xusay magaca ururka odayaashu adeegsadeen (Isxaaqiya) hase ahaatee Jaamac Yare wuu xusay magaca beesha raggii baaqa saxiixay ka soo jeedeen iyo in odayaal kale oo reer waqooyi ahaa oo ka soo hor jeesteen baaqa.
Ururkii SYL wuxuu hoggaamiyay ismaamulkii ugu horreeyay oo Koonfurta ka hirgalay kahor gobanimada. Siyaasiyiintii Koonfurta waa loo tababaray maamulka dalka; doorashooyiin heer dowlado hoose ayay abaabuleeen kahor gobanimadii. Markii Qaramada Midoobay ay ka baaraan-degaysay dalka loo xilsaari doono inuu Soomaaliyadii Talyaanigu maamuli jiray ka hor 1941kii u diyaariyo madax-bannaani, SYL iyo urruradii kale , oo loo yiqiin Borotalyanka ( Pro-Italians), waxay soo gudbiyeen doodo ku saabsan sida in laga yeelo ay tahay Koonfurta oo markaas loo yiqiin Dhulalkii Cadowga ( Enemy Territories) oo uu Maamulkii Militariga Biritishku maamulayay. Siyaasiyiinta reer Waqooyiga may helin fursad loogu diyaariyay gobanimada.
Jaamac Yare wuxuu sheegay in Biritishku jebiyay heshiis uu la galay odayaashii Soomaalida markuu bixiyay dhulka Haud and Reserve Area 1954kii. Siyaasiyiintii iyo madax-dhaqameedkii dhulkii Biritishku xukumi jiray way ka gilgisheen go’aankaas ballan-furka ahaa. Dareenkan dhul-doonista ihi wuxuu sal u noqday siyaasaddii Soomaaliya kula dhaqantay dalalka deriska oo maamula dhulalka maqan.
Ismaandhaafkii siyaasadeed kaddib israacii
Muu jirin xisbi awood-badan oo SYL kula tartamayay xukunka midowgii kaddib. Xisbiyadii Waqooyiga ka yimid midna muu lahayn nasiibkan oo kale. Waxay ugu dambayntii ku milmeen xisbigii SYL. Taag-darradan siyaasadeed waxay taag u noqotay siyaasiyiintii reer Koonfureedka oo waxay keentay aftidii la qaaday 1961kii oo muujisay inaysan taageerayaashii SNL ku faraxsanayn midnimada. Dowladdii uu soo dhisay Cabdirashiid Cali Sharmaarke waxay ahayd mid wadaag ah oo xisbiyadii SYL iyo SNL-USP ku salaysnayd ( eeg bogga 173 isla buugga I.M. Lewis ).
Jaamac Yare wuxuu taabtay laba arrimood oo ina tusaya sida dowladdii rayidka ahayd ee maamulkii Madaxweyne Aadan Cabdulle Cismaan wax uga qabatay kalsooni-darradii ka dhalatay kacdoonkii (waa ereyga Borefesor Axmed Ismaaciil Samatar adeegsaday – eeg buugga Socialist Somalia bogga 62; I M. Lewis wuxuu ku tilmaamay “afgembi militari oo dhicisoobay” eeg isla buuggiisa kor ku xusan bogga 173). Sida Jaamac Yare xusay dowladdu may doonayn inay ciqaabto dhallinyaradii ka dambaysay kacdoonka. Shaqadii uu dowladda u hayay baa u fududaysay isaga inuu ogaado waxa dowladdu kaga talagashay raggii u xirnaa falkaas, umase sheegin Jeneraal Daa’uud, taliyihii Xoogga Dalka, waayo Jaamac Yare, sida dowladdii markaas jirtay, muu doonayn in ragga dacwadu ku socotay lagu qaado dambi keeni kara in la toogto ama inay xabsi dheer lagu xukumo.
Arrinta labaad waxay ku saabsan tahay seddex sarkaal oo laga soo beddelay Hargeysa. Mid ka mid ah seddexda sarkaal, Axmed Maxamed Cabdulle ( Sakhraan ), ayuu Wasiirkii Arrimaha Guduhu, Cabdirisaaq Xaaji Xuseen, u magacaabay xil. Eex baa wasiirkii lagu eedeeyey. Guddi uu magacaabay Cabdirashiid Cali Sharmaarke, oo markaas Ra’iisal Wasaare ahaa, baa eedda dusha ka saaray wasiirkii arrimaha gudaha. Cabdirashiid baa u beddelay Cabdirisaaq wasaarad kale.
Socodiisiinta maamulka heer qaran waxaa saamayn ku lahaa labada af shisheeye oo ay ku kala hadli jireen reer Waqooyiga iyo reer Koonfureedka. Wareegtooyinka dowladda waxay ku soo bixi jireen af Talyaani; qof af Ingiriisi yaqaan baa wareegtooyinka ama farriimaha af Talyaaniga ku qornaa u tarjumi jiray madaxdii reer Waqooyiga ahayd. Jaamac Yare wuxuu xusay in reer Koonfureedku ka faa’iiday dugsiyadii waxbarashada Biritishku ka furay Koonfurta intii u dhexeysay 1941kii iyo 1950kii. Reer Waqooyigu aad buu uga hor yimid waxbarsahdii Biritishku doonayay inuu ka hirgeliyo Waqooyiga.
Goosasho aan la isku raacsanayn 26 sano kaddib
Ku dhowaad 57 sano ayaa ka soo wareegtay markay Soomaaliya noqotay jamhuuriyad.
Qaramada Midoobay waxay Soomaaliya u aqoonsan tahay hal dal. Dadka goonni-isu-taagga doonaya waxay rumaysan yihiin inay ka tirsan yihiin Jamhuuriyadda Somaliland. Dhul ka mid ah dhulkii Biritishku maamulayay ee Waqooyiga waa “dhul lagu muransan yahay” inkastoo muranku uusan dhex oollin laba dal. Ma Somaliland baa dhul aysan lahayn ku haysata Soomaaliya mise Soomaaliya ayaa ku xadgudubtay midnimada dhuleed ee Somaliland? Qodobka xuduudaha gumeysigu ka tagay oo ay dowladda Somaliland cuskato muu aha mid laba jeer la adeegsan karo: 1- Marka ay ciidammada Soomaaliya u tallaabaan dhulalka Soomaalidu ku nooshahay oo ay Kiinya iyo Itoobiya maamulaan iyagoo doonaya inay soo ceshadaan dhulalkaas. 2- Marka ay dowladda Soomaaliya is hortaagto goosashada Somaliland doonayso oo ku salaysan soohdintii u dhexeysay dhulalka Soomaaliyeed oo ay Talyaaniga iyo Biritishku kala maamulayeen ka hor israacii 1960kii.
Go’aammada Golaha Ammaanku soo saaray waxay qiraan midnimada dhuleed ee Soomaaliya. Labada dal oo ku soo biiray Afrika – Eritreeya iyo Koonfurta Suudaan – midna muu goosan heshiis la’aan. Eritreeya waxay laba sano ka mid ahayd Itoobiya kaddib 1991kii; Koonfurta Suudaan waxay shan sano ka mid ahayd Suudaan kaddib heshiiskii 2005tii.
Toddobaatan sano ka hor reer Waqooyigu ma lahayn dhaqdhaqaaqyo u dhigmay kuwii Koonfurta ka jiray oo, ha kala aragti-duwaanaadeen, ku loollamayay aayaha siyaasadeed ee Koonfurta. Sababo sharciyeed iyo kuwo taariikheed baa Somaliland ka hortaagan aqoonsi. Waddada loo marayo aqoonsiga waa inaysan noqon mid keenta in qodobka soohdimaha gumeystuhu ka tagay loo cuskado dal aan dal kale soohdintiisa ku xadgudbin. Waa sababta xubnaha Midowga Afrika uga cagajiidayaan inay Somaliland u aqoonsadaan dal madaxbannaan.
Liibaan Axmad
Email: [email protected]
London, UK
………………………………………………………………………………..
FG: Maqaalka kore wuxuu ka turjumayaa aragtida qoraha, loomana fasiran karo tan Radio Daljir
………………………………………………………………………………..
Warbaahinta Daljir waa soodhawaynaysaa qoraalada ku qoran afka Soomaaliga. Fadlan hubi in qoraalkaagu xaqiiqo ku salaysanyahay, fikirkaaguna asluubaysanyahay. Intaas markii aad xaqiijisid qoraalka nala qaybso oo noogu soo hagaaji emailka: [email protected]
FAALLOOYIN & FALCELIN